Welke bevoegdheden heeft de burgemeester voor handhaving van de openbare orde?

De veiligheid rondom voetbalwedstrijden en evenementen, het voorkomen van wanordelijkheden bij openbare manifestaties en het sluiten van een drugspand, hebben allen te maken met de openbare orde. De Gemeentewet bepaalt dat de burgemeester is belast met de handhaving van de openbare orde binnen de gemeente.

In deze blog gaan we in op de taken en de bevoegdheden die de burgemeester heeft om de openbare orde te beschermen.

Om die vraag te kunnen beantwoorden, is relevant eerst stil te staan bij wat onder het begrip ‘openbare orde’ wordt verstaan. Wie voor een definitie van openbare orde in de Nederlandse wet duikt, kan lang zoeken. De Nederlandse wetgever heeft er namelijk voor gekozen om het begrip niet te definiëren.

Daarmee kan aan de hand van de lokale feiten en omstandigheden worden bepaald wat wordt verstaan onder openbare orde. Elke gemeente in Nederland kent andere uitdagingen. Niet elke gemeente heeft bijvoorbeeld een grote voetbalclub of een evenementenhal. Dat vraagt om maatwerk.

Het is aan de burgemeester om te beoordelen of de openbare orde in een bepaald geval in het gedrang is en of de burgemeester daarom reden ziet om op te treden. Een bestuursrechter oordeelt vervolgens over dat besluit van de burgemeester. Daarbij toetst hij of het optreden van de burgemeester noodzakelijk en passend was.  Over het door hem gevoerde bestuur dient de burgemeester verantwoording af te leggen aan de raad.  

In artikel 172, eerste lid, van de Gemeentewet is de taak van de burgemeester om de openbare orde te handhaven vastgelegd. Voor die handhaving van de openbare orde heeft de burgemeester een aantal bevoegdheden.

Zo kan de burgemeester overtredingen van wettelijke voorschriften die betrekking hebben op de openbare orde beëindigen.Hiervoor kan de burgemeester politie inzetten. De burgemeester voert daarover immers het gezag. Overigens kan de politie alleen in actie komen als sprake is van strafbaar feiten die de openbare orde verstoren of dat dreigen te doen.

Bij een daadwerkelijke verstoring van de openbare orde of bij ernstige vrees voor het ontstaan daarvan kan de burgemeester bevelen geven die hij noodzakelijk acht voor de handhaving van de openbare orde. In artikel 172, derde lid, van de Gemeentewet is hiervoor de zogenoemde lichte bevelsbevoegdheid opgenomen.

Deze bevoegdheid kan worden ingezet bij (ernstige vrees voor) een verstoring van de openbare orde. Toepassing van deze bevoegdheid is bedoeld voor een zich plotseling voordoende actuele en concrete verstoring van de openbare orde dan wel ernstige vrees hiervoor.

Naast de lichte bevelsbevoegdheid is in artikel 175, eerste lid, van de Gemeentewet een (nood)bevelsbevoegdheid opgenomen. Met dit noodbevel kan de burgemeester specifieke maatregelen nemen die in een bepaalde situatie nodig zijn. Als in een centrumgebied veel relschoppers zijn die de openbare orde verstoren, dan kan de burgemeester met een noodbevel de relschoppers bevelen weg te gaan. Het niet opvolgen van een bevoegd gegeven ambtelijk bevel is een strafbaar feit. Het negeren van zo’n bevel is daarmee strafrechtelijk handhaafbaar. Voor toepassing van deze (nood)bevelsbevoegdheid moet er sprake zijn van ernstige wanordelijkheden, waarvoor de reguliere bevoegdheden ontoereikend zijn. Op basis van deze bevoegdheid kan de burgemeester allerlei maatregelen nemen. De burgemeester heeft hierin een grote mate aan beleidsruimte. Een bekend voorbeeld waarbij een burgemeester door middel van een noodbevel ingreep is Project X in Haren.

Op grond van artikel 172a Gemeentewet heeft de burgemeester de mogelijkheid om verstoringen van openbare orde te bestrijden door gerichte bevelen, zoals een gebieds-, groepsverbod of meldplicht, op te leggen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een gebiedsverbod of meldplicht voor een voetbalsupporter. Het artikel is in de Gemeentewet geplaatst met de Wet maatregelen bestrijding voetbalvandalisme en ernstige overlast. In de volksmond is deze wet bekend als de Voetbalwet.

Een dergelijk bevel kan opgelegd worden met een maximale duur van drie maanden en kan driemaal met nog eens drie maanden worden verlengd. Voor die verlenging moeten dan wel redenen zijn.

Een bekende bevoegdheid van de burgemeester is het stellen van beperkingen en voorschriften aan demonstraties. Deze bevoegdheid leidt nog wel eens tot vragen over de rechtmatigheid van de inperking van het recht tot betoging. De burgemeester mag uitsluitend van die beperkende bevoegdheid gebruik maken ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en/of ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.  

In Nederland is geen vergunning of toestemming nodig voor het houden van een demonstratie. Er geldt enkel een kennisgevingsplicht. Demonstranten bepalen in beginsel zelf waar en op welke wijze wordt gedemonstreerd. Alleen op basis van de hiervoor genoemde criteria (gezondheid, verkeer of wanordelijkheden) mag een burgemeester die demonstratie inperken. Op basis van de kennisgeving kan de burgemeester, indien de burgemeester het noodzakelijk acht om voorschriften te verbinden aan de demonstratie of de demonstratie zelfs te verbieden, een Wom-beschikking nemen  De voorschriften mogen nooit zien op de inhoud van de demonstratie. De burgemeester dient de reden van het opnemen van voorschriften in de beschikking altijd goed te motiveren.

De burgemeester beschikt over een groot aantal bevoegdheden ter handhaving van de openbare orde. De burgemeester heeft daarbij vaak een grote mate aan beleidsruimte. Daarnaast heeft hij ter handhaving van de openbare orde het gezag over de politie. Ook kan de burgemeester door middel van het uitdelen van een gebiedsverbod of het nemen van een noodbevel de orde handhaven. Op grond van de Wet openbare manifestaties heeft de burgemeester de mogelijkheid om een demonstratie in te perken als de burgemeester dat nodig acht in het belang van de gezondheid, het verkeer of ter voorkoming van wanordelijkheden. Heeft u als gemeente vragen over de inzet van de bevoegdheden of heeft u te maken gekregen met een bevel of een beschikking van de burgemeester? Onze bestuursrechtspecialisten helpen u graag verder.