Het enquêterecht toegelicht: Doel, bevoegdheid en verloop van de procedure

In een recente en spraakmakende uitspraak heeft de Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam een ingrijpende maatregel getroffen binnen de Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV). Naar aanleiding van een enquêteverzoek werd niet alleen een onderzoek bevolen naar het gevoerde beleid, maar werden ook als tijdelijke voorziening twee nieuwe leden benoemd in de raad van toezicht. Deze leden zijn aangesteld om de interne organisatie bij FNV te hervormen. Aanleiding daarvoor is dat FNV er vanwege interne conflicten en een bestuurscrisis niet in slaagt een bestuur met voldoende draagvlak te vormen en dat er onvoldoende vertrouwen bestaat in het uitgestelde verkiezingsproces.

Dit ingrijpen illustreert hoe krachtig het enquêterecht van de Ondernemingskamer in de praktijk kan uitwerken: wanneer het bestuur van een rechtspersoon onder druk staat en de belangen van belanghebbenden mogelijk worden geschaad, biedt deze procedure helderheid en de mogelijkheid tot ingrijpen. Maar wat kan er precies met het enquêterecht worden bewerkstelligd? En wie kunnen er gebruik van maken? In deze blog worden de doeleinden en het verloop van een enquêteprocedure besproken en wordt uiteengezet wie bevoegd zijn een enquêteprocedure te starten.

Doeleinden van het enquêterecht

Het enquêterecht is een bijzondere civielrechtelijke procedure bij de Ondernemingskamer waarmee bij gegronde twijfels over het beleid of de gang van zaken binnen een rechtspersoon een onderzoek kan worden ingesteld en eventueel corrigerende maatregelen kunnen worden getroffen. Het enquêterecht is derhalve niet een middel om meningsverschillen over strategie uit te vechten, maar om structurele problemen binnen de onderneming te onderzoeken en – indien nodig – op te lossen. Het dient daarmee meerdere, deels samenhangende doelen.

Het enquêterecht beoogt onder meer het herstel van vertrouwen binnen een onderneming, bijvoorbeeld in geval van een impasse of een vertrouwensbreuk tussen de organen van de rechtspersoon. Dit kan het gevolg zijn van gebrekkige communicatie tussen bestuur en aandeelhouders, belangenconflicten of ondoorzichtig beleid. Door reorganisatorische maatregelen, kan sanering en herstel van gezonde verhoudingen binnen de onderneming van de betrokken rechtspersoon plaatsvinden.

Daarnaast is het enquêterecht een instrument om duidelijkheid te verkrijgen over wat er feitelijk is gebeurd binnen een onderneming, met name wanneer over het beleid ernstige twijfel of verdeeldheid bestaat. Op deze wijze wordt vastgesteld wat er precies is gebeurd, welke besluiten zijn genomen en hoe deze tot stand zijn gekomen. Het doel is openheid van zaken te bieden en vast te stellen wie verantwoordelijk is voor mogelijk wanbeleid.

Bovendien gaat van een mogelijke enquêteprocedure een preventieve werking uit. Alleen al het vooruitzicht dat een enquêteverzoek kan worden ingediend – en daarmee dat de Ondernemingskamer ingrijpt en een onafhankelijk onderzoek instelt – heeft vaak een disciplinerende werking op het bestuur en commissarissen. Het vergroot hun bereidheid tot zorgvuldig en transparant handelen. Die preventieve kracht onderstreept het belang van het enquêterecht binnen het Nederlandse ondernemingsrecht.

Wie kan een enquêteprocedure starten?

De wet bepaalt nauwkeurig wie bevoegd is om een enquêteverzoek in te dienen. In geval van een N.V., B.V., vereniging, coöperatie of onderlinge waarborgmaatschappij geldt dat leden c.q. aandeelhouders of certificaathouders daartoe bevoegd zijn, mits zij voldoen aan de op hen van toepassing zijnde voorwaarden dan wel kapitaaleisen zoals genoemd in artikel 346 van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek. Belangrijk is dat het om een individueel wettelijk recht gaat: als aan de wettelijke voorwaarden is voldaan, kan een enquêteverzoek worden ingediend, ongeacht of het bestuur of de meerderheid van de aandeelhouders dat wenselijk acht.

Daarnaast is de rechtspersoon zelf bevoegd een enquêteverzoek in te dienen. In geval van faillissement is ook de curator bevoegd. Tot slot kan in de statuten of bij overeenkomst met de rechtspersoon de enquêterecht bevoegdheid aan een andere partij worden toegekend.

Inhoud en verloop van de enquêteprocedure

De enquêterecht procedure kent een duidelijk verloop en bestaat in grote lijnen uit vier fasen. De procedure start met het indienen van een verzoekschrift bij de Ondernemingskamer. Daarin moet de verzoeker aannemelijk maken dat er gegronde redenen zijn om aan het beleid of de gang van zaken binnen de vennootschap te twijfelen. De Ondernemingskamer toetst het verzoek en kan vervolgens besluiten tot het instellen van een onderzoek. Vaak gaat dit gepaard met het treffen van voorlopige voorzieningen om verdere schade te voorkomen en de continuïteit van de onderneming te waarborgen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het tijdelijk schorsen van bestuurders of commissarissen, het schorsen of opschorten van besluiten of het beperken van stemrechten. Ook behoort het tot de mogelijkheden om bestuurders of commissarissen tijdelijk te benoemen. Zoals in de introductie van deze blog uiteengezet, heeft de Ondernemingskamer in de betreffende FNV-kwestie van deze bevoegdheid gebruikgemaakt. De Ondernemingskamer heeft twee nieuwe leden benoemd van de raad van toezicht, die tot taak hebben gekregen om de verkiezingen van het nieuwe bestuur van FNV te organiseren en vorm te geven en daarnaast moeten zij adviseren over mogelijke verbeteringen in de interne organiatie van FNV.

Vervolgens benoemt de Ondernemingskamer één of meer onafhankelijke onderzoekers. Zij krijgen toegang tot alle relevante documenten en mogen gesprekken voeren met bestuurders, commissarissen en andere betrokkenen. Na afronding van hun onderzoek brengen zij verslag uit in een openbaar onderzoeksverslag. Dit is een essentieel onderdeel van het enquêterecht, omdat het objectieve feiten aan het licht brengt waarop de Kamer eventueel verdere maatregelen kan baseren.

Wanneer uit het onderzoek blijkt dat daadwerkelijk sprake is geweest van wanbeleid, kan de Ondernemingskamer – indien daarom wordt verzocht – zogeheten voorzieningen treffen. Dit zijn maatregelen waarmee wordt ingegrepen in de organisatie om herstel mogelijk te maken en herhaling van fouten te voorkomen. De Ondernemingskamer kan bijvoorbeeld besluiten om een bestuursbesluit of een besluit van de raad van commissarissen, de algemene vergadering of een ander orgaan te vernietigen of te schorsen. Ook behoort het tot de mogelijkheden om bestuurders of commissarissen te schorsen of zelfs te ontslaan, tijdelijk nieuwe bestuurders of commissarissen aan te stellen, of in uiterst ernstige gevallen de rechtspersoon te ontbinden. De Ondernemingskamer kan één enkele voorziening treffen, maar ook meerdere maatregelen combineren. Door het nemen van dergelijke voorzieningen wordt niet alleen recht gedaan aan de uitkomsten van het onderzoek, maar wordt ook de basis gelegd voor een ordentelijk en verantwoord bestuur in de toekomst. Het enquêterecht maakt het dus mogelijk om diepgaand in te grijpen wanneer de governance binnen een onderneming tekortschiet.

Tot slot kan worden verzocht om vaststelling van individuele verantwoordelijkheid voor het wanbeleid. Indien bepaalde personen of organen ernstig tekort zijn geschoten, kan de Ondernemingskamer hen aanwijzen als verantwoordelijken. Daarbij kan ook een verzoek worden gedaan tot kostenverhaal: de kosten van het onderzoek, die doorgaans aanzienlijk zijn, kunnen dan (gedeeltelijk) op deze personen of organen worden verhaald. Dit sluit aan bij het doel van het enquêterecht: niet alleen orde op zaken stellen, maar ook verantwoordelijkheid toewijzen waar nodig.

Tot slot

Het enquêterecht is een belangrijk instrument in het Nederlandse ondernemingsrecht. Het biedt aandeelhouders en andere betrokkenen de mogelijkheid om bij ernstige zorgen over het beleid binnen een onderneming in te grijpen, met waarborgen voor onafhankelijkheid en rechtsstatelijkheid. De praktijk omtrent het enquêterecht laat zien dat de Ondernemingskamer daadwerkelijk kan bijdragen aan het herstel van vertrouwen en transparantie binnen ondernemingen.

Wilt u meer weten over het enquêterecht, de bevoegdheden van aandeelhouders binnen N.V.’s en B.V.’s of de inhoud en impact van een enquêterecht procedure? Neem dan contact op onze Ondernemingsrechtspecialisten.